Αυτές τις μέρες λάβαμε ένα πόνημα, αποτέλεσμα επίπονης εργασίας και ανάλυσης από τον αγαπητό φίλο Κωνσταντίνο Δεσπότη τον Δάσκαλο από τα Ιωάννινα που με τις Θεολογικές Πατερικές προσεγγίσεις του και σε άλλες μελέτες του μας πρόσφερε πολλά.
Τον παρακαλέσαμε να το δημοσιεύσουμε με την άδεια του σε μέρες που έχει πήξει το μυαλό μας από αναλύσεις επι των αναλύσεων, ενώ η ουσία βρίσκεται αλλού
Ας το διαβάσουμε και ας το χαρούμε ...
Ἡ χρήση τῶν ψαλμῶν ἀπό τόν Ἰησοῦ.
Ὁ Ἰησοῦς ἀγαποῦσε τούς ψαλμούς. Ὁ 31 ος ψαλμός ἦταν ἀπό τούς ἀγαπημένους
Του. Τά τελευταῖα λόγια Του ἦταν παρμένα ἀπό Αὐτόν (ψαλ. 31, 11). Στήν ἐπίγεια
διακονία Του χρησιμοποίησε ἀποσπάσματά τους. (Ματθ. 27, 46, Ψαλ. 22, 1. Λουκ.
23,46, Ψαλμ. 31, 5). Ἀνέφερε δέ, ὅτι πολλοί ψαλμοί γράφτηκαν γι’ Αὐτόν. (Λουκ.
24, 44 1 ).
Ἡ ἐπιγραφή τοῦ Ψαλμοῦ εἶναι: Τῷ Δαυΐδ· συνέσεως 2 .
Ὑπόθεση: Τόν ψαλμό αὐτόν ἔγραψε ὁ Δαβίδ μετά τά ἁμαρτήματά του. Συμβου-
λεύει τούς ἀνθρώπους νά ἔχουν σύνεση καί μακαρίζει τούς ἀνθρώπους πού ἔλαβαν
συγχώρηση ἀπό τόν Θεό. Διδάσκει νά ἐξομολογούμαστε στόν Κύριο τά
ἁμαρτήματά μας. Διότι ἡ ἐξομολόγηση καθησυχάζει τήν διαταραχθεῖσα συνείδησή
μας καί τήν χαροποιεῖ 3 .
Εἶναι ὁ δεύτερος ψαλμός τῆς μετανοίας, μετά τόν 50ό ψαλμό. Λόγω τῶν
μεγάλων δύο ἁμαρτημάτων του μοιχεῖα καί φόνο (Β΄, Βασιλειῶν). Στόν μέν 50ό
ψαλμό ὁ Δαβίδ συνθέτει τόν καϋμό του καί τήν μετάνοιά του, ἐνῶ στόν 31 ο ψαλμό
περιγράφει τήν χαρά του μετά ἀπό τήν ἐξομολόγηση στόν Νάθαν καί τήν
συγχώρησή του πού πῆρε ἀπό τόν Θεό, ἀλλά καί τήν φοβερή ψυχική του
κατάσταση πού αἰσθανόταν στόν ἕνα χρόνο πού πέρασε.
Θά μποροῦσε νά συνοψισθεῖ ὁ Ψαλμός αὐτός στόν λόγο τοῦ Παροιμιαστοῦ.
(28,13). Ὅποιος τίς ἁμαρτίες του κρύβει δέν θά μπορέσει νά προκόψει· μά ὅποιος
τίς ὁμολογεῖ καί τίς ἐγκαταλείπει, αὐτός θά ἐλεηθεῖ. Περιέχει πολλή φρόνηση καί
δίνει τήν εὐκαιρία νά γνωρίσουμε ὅτι ὅποιος γνωρίζει τήν ἁμαρτωλότητά του εἶναι
ἡ ἀρχή τῆς σοφίας 4 .
Ψαλ. 31,1 Μακάριοι ὧν ἀφέθησαν αἱ ἀνομίαι καὶ ὧν ἐπεκαλύφθησαν αἱ ἁμαρ-
τίαι 5 ·
1 www.orthodoxoiorizontes.gr [βιβλία] Rsalmoi).
2 Μασσοριτικό. 32) Ἑρμηνεία:. http://www.imgap.gr/file1/AG-Pateres/AG%20KeimenoMetafrasi/PD/24.%20 Psalms.
htm. «Ἱ. Μητρόπολις Γουμενίσσης. Ἀρχιμ. Ἰωήλ Γιαννακοπούλου οἱ Ψαλμοί, τόμ.24,σελ. 151 καί ἑξῆς.
Σένεση: Σημαίνει τήν διδαχή, ὅτι ὁ Ψαλμός ἔχει διδακτικό περιεχόμενο. Ὅταν ἀποδεικνύουμε συνειδητά
ὅτι πραγματοποιοῦμε ὅλα τά θεῖα θελήματα ἀπέχουμε ἀπό τά κακά καί οἱ πράξεις μας, συμφωνοῦν
ἀπόλυτα μέ τίς θεῖες ἐντολές. Ἡ σύνεση εἶναι ὁ δημιουργός ὅλων τῶν ἀρετῶν. (π. Ἀθανασίου Μυτιληναίου,
Ἐπιλογή ψαλ-μῶν, τόμ. 1 ος , Ὀρθόδοξος Κυψέλη, σελ. 126 καί 132).
3 Ἁγίου Νεκταρίου Ψαλτήριον, ἐκδ. Νεκτ. Παναγοπούλου, Ἀθήνα 2003, σελ. 153.
4 Πρωτ. Κωνσταντίνου Καλλινίκου, Ὑπόμνημα εἰς τόν Ψαλτήρα, τὀμ, α΄. Ἀλεξάνδρεια 1929, σελ. 180 -181.
5 Ἡ ἀπό τόν Θεόν ἀπομάκρυνση μπορεῖ νά χαρακτηρισθεῖ μέ πολλές λέξεις ὅπως: ἁμαρτία δηλαδή
ἀποτυγ-χάνω τοῦ ὑψηλοῦ προορισμοῦ μου (νά γίνω ἅγιος). Ἀνομία δηλ. παραβαίνω (τίς θεῖες ἐντολές
Του), ὡς δό-λος καταστρατηγῶ τό θεῖο. σχέδιο. Ἐπίσης καί ἡ μετάνοια μπορεῖ νά χαρακτηρισθεῖ ὡς ἄφεση
καί ἀποτίνα-ξη δηλ. (τοῦ θείου θελήματος), πού συνθλίβει τήν ψυχή μέ τό βάρος (τῆς διαμαρτυρούσης
συνειδήσεως), ὡς « ἐπικάληψις» κρύβεις τήν ἀσχημοσύνη, προσβάλλοντας τούς θεϊκούς ὀφθαλμούς, ὡς
2
Ψαλ. 31,1 Τρισευτυχισμένοι εἶναι ἐκεῖνοι, τῶν ὁποίων ἔχουν συγχωρηθεῖ ἀπό τόν
Θεόν, μετά την ἐξομολόγησή του, οἱ ἀνομίες καί ἔχουν σκεπασθεῖ, ἀπό τά μάτια
τοῦ Θεοῦ ὥστε νά μή φαίνωνται καθόλου, οἱ ἁμαρτίες, ἁμαρτία καί ἀνομία ἐδῶ
ταυτί-ζονται.
Ψαλ. 31,2 μακάριος ἀνήρ, ᾧ οὐ μὴ λογίσηται Κύριος ἁμαρτίαν, οὐδέ ἐστιν ἐν
τῷ στόματι αὐτοῦ δόλος 6 .
Ψαλ. 31,2 Μακάριος εἶναι ὁ ἄνθρωπος ἐκεῖνος, στόν ὁποῖον ὁ Κυριος δέν θά κατα-
λογίσει ἁμαρτίαν διά νά τοῦ ζητήσει εὐθύνες καί οὔτε ὑπάρχει στό στόμα του
δόλος καί ὑποκρισία, ἀλλά μόνον εἰλικρίνεια καί εὐθύτητα στήν ζωή του.
Ψαλ. 31,3 ὅτι ἐσίγησα, ἐπαλαιώθη τὰ ὀστᾶ μου 7 ἀπὸ τοῦ κράζειν με ὅλην τὴν
ἡμέ-ραν·
Ψαλ. 31,3 Ἐγώ ὅμως, διότι δέν μετενόησα εἰλικρινῶς,καί δέν ἐξομολογήθηκα, τήν
ἁμαρτίαν μου, δι' αὐτό ἐπάληωσαν (ἀσθένησαν, καί ἔχασε κάθε δύναμη ἀντιστά-
σεως κατά τοῦ κακοῦ), γιατί ἀκόμη δέν ἤθελε νά πιστεύσει ὅτι εἶναι ἁμαρτωλός 8 ),
καί ἀδυνάτισαν (σάπισαν), τά ὁστά μου περιέπεσα σέ ἀτονία, ὅταν ἔκραζα ἀπό τίς
τιμω-ρίες καί τούς βαθεῖς στεναγμούς μου. «Τό ἐπαλαιώθη τά ὀστά μου» δηλώνει
τήν μεγάλη του λύπη. Εἶναι τό ὤχ τῆς ψυχῆς, πού δημιουργεῖ ἕνα βάρος
ἀβάστακτο, ὅλην τήν ἡμέραν 9 .
Ψαλ. 31,4 ὅτι ἡμέρας καὶ νυκτὸς ἐβαρύνθη ἐπ᾿ ἐμὲ ἡ χείρ σου, ἐστράφην εἰς τα-
λαιπωρίαν ἐν τῷ ἐμπαγῆναί μοι ἄκανθαν 10 . (διάψαλμα 11 ).
Ψαλ. 31,4. Ἡμέραν καί νύκτα βαρειά ἔπεσε ἐπάνω μου ἡ τιμωρός δεξιά σου, Κύριε.
Βυθίσθηκα ὁλόκληρος στόν πόνο καί ταλαιπωρίαν στήν ψυχή καί στό σῶμα 12 , σάν
«ἀπόσβεσις» τοῦ παλαιοῦ λογαριασμοῦ ὅτι δέν θά τήν λογαριάσει ὁ Κύριος, ὁ ὁποῖος ὅμως ὅταν
θρηνήσεις καί μετα-νοήσεις σχίζει τό γραμμάτιο ἡ θεία γενναιοφροσύνη.(Πρωτ. Π. Κων/νου Καλλινίκου,
ὅ.π.π. σελ. 182).
6 Δόλο ἐδῶ ὀνομάζει τό ψεῦδος. (Μον. Εὐ. Ζιγαβηνοῦ καί Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Ἑρμηνεία εἰς τούς
150 Ψαλμούς, Ὀρθόδοξος Κυψέλη, Θεσ/κη 1979,τόμ. Α, σελ. 440),
7 Με τά κόκκαλα ὁ Δαβίδ θέλει νά φανερώσει τήν δύναμη τοῦ σώματός του, ἐπειδή τά κόκκαλα
συγκρατοῦν ὅλο τό σῶμα. ( Μον. Εὐθ. Ζιγαβηνου, καί ἁγίου Νικοδήμου Ἁγιορείτου, ὅ.π.π. σελ. 440)
8 Βασιλείου Βέλλα ἐκλεκτοί Ψαλμοί, Ἀποστολική Διακονία τῆς Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος, σελ. 144, Ἀθῆναι 1996.
9 (π. Ἀθανασίου Μυτιληναίου, ὅ.π.π. σελ. 126 καί 132).
10 Ἀγκάθι εἶναι ἡ ἁμαρτία Στόν 3 καί 4 στίχο ἐκφράζει τό βασανιστήριο πού πέρασε.
11 Διάψαλμα: Εἶναι τά μουσικά σημεῖα. Οἱ Ψαλμοί ψάλλονταν φωνητικά καί μέ μουσικά ὄργανα. Μέ χαμηλή
ἤ ὑψηλή μουσική καί μέ παύση αύτῆς, γιά νά καταλάβουν βαθύτερα τό νόημα τῶν Ψαλμῶν. (π. Ἀθανασίου
Μυτιληναίου, Ἐπιλογή ψαλμῶν, τόμ. 1 ος , Ὀρθόδοξος Κυψέλη, σελ. 130.
12 Ἡ μακρά του σιωπή ὑπῆρξαν: α) ὁ σωματικός του σκελετός συνταράχθηκε, β) περιφρόνησε τήν διαμαρ-
τυρόμενη συνείδησή του τόν ἔπνιγε καί γ) ψυχική του ἀναστάτωση λόγω τῆς ἁμαρτίας τόν τρυποῦσε σάν
ἀγκάθι καί μάταια ζητοῦσε ἄνεση. (Πρωτ. Κων/νου Καλλινίκου, ὅ.π.π. σελ. 183).
3
αἰχμηρό καί ὁδυνηρό ἀγκάθι μπήχτηκε σ΄ ἐμένα ἡ ἁμαρτία, (κατά τό Ἑβραϊκόν,
ἐλαφρῶς εἶχα ξηρανθῆ ὡς ἕνα κατάξηρο χωράφι 13 ».
Ψαλ. 31,5 τὴν ἁμαρτίαν μου ἐγνώρισα καὶ τὴν ἀνομίαν μου οὐκ ἐκάλυψα· εἶπα·
ἐξαγορεύσω κατ᾿ ἐμοῦ τὴν ἀνομίαν μου τῷ Κυρίῳ· καὶ σὺ ἀφῆκας τὴν ἀσέβειαν
τῆς καρδίας μου 14 . (διάψαλμα 15 ).
Ψαλ. 31,5 Ἐξομολογήθηκα 16 καί μετενόησα στόν Κύριο τήν ἁμαρτίαν μου. Τήν
ἔκανα σ' Αὐτόν γνωστή καί πλέον δέν τήν ἀπέκρυψα. Εἶπα μέ ὅλη μου τήν
καρδία·θά ἐξομο-λογηθῶ μέ εἰλικρίνεια τήν ἀνομία μου στόν Κύριον, καί θά
κατηγορήσω δι' αὐτήν τόν ἑαυτόν μου. Τότε ἀμέσως σύ, Κύριε, συνεχώρησες τήν
ἀσέβεια καί ἐξάλειψες τήν ἐνοχήν τῆς καρδίας μου. Ξαφνικά ὕστερα ἀπό τον πόνο
καί την κραυγή την ἐσω-τερική, ὕστεραἀπό ἀπό τό ξύπνημα τῆς συνειδήσεώς του, ὁ
Δαβίδ, ἀφοῦ δοκιμά-στηκε σκληρά καί ἐπάλευσε πρός τό κακό και ἀγωνίστηκε
κατά τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ του, ὄχι μόνο διέγνωσε ὅτι ἡ αἰτία τοῦ κακοῦ εἶναι ἡ
ἁμαρτία, ἀλλά βρῆκε τόν μόνο ἀληθινό δρόμο τῆς λυτρώσεως ἀπό αὐτήν, (διά τῆς
μετανοίας), καί διά τῆς ἐξομολο-γήσεως πρός τον Θεό 17 .
Ψαλ. 31,6 ὑπὲρ ταύτης προσεύξεται πρὸς σὲ πᾶς ὅσιος ἐν καιρῷ εὐθέτῳ· πλὴν ἐν
κατακλυσμῷ 18 ὑδάτων πολλῶν πρὸς αὐτὸν οὐκ ἐγγιοῦσι.
Ψαλ. 31,6. Ἀκριβῶς διότι ἐσύ ἔδειξες μεγάλο ἔλεος ἀπέναντί μας καί συγχώρεσες,
τίς ἁμαρτίες μου δι' αὐτό πρέπει νά προσευχηθεῖ πρός ἐσένα κάθε εὐσεβής καί θά
γίνει ἡ τακτοποίηση τῶν προβλημάτων στόν πρέποντα καιρό διατηρώντας ἔτσι καί
τήν θεία Χάρη. Σέ περιστάσεις πειρασμῶν, (λογισμῶν), σάν ἄλλος κατακλυσμός
ὑδά-των συμφορές ἐπιπέσουν γύρω του, αὐτός μέ τήν δικήν σου συμπαράσταση
θά προ-στατευθεῖ ἀπό αὐτούς, ὥστε οἱ δυστυχίες νά μήν πλησιάσουν τόν κάθε
δίκαιο ἄνθ-ρωπο.
Ψαλ. 31,7 σύ μου εἶ καταφυγὴ ἀπὸ θλίψεως τῆς περιεχούσης με· τὸ ἀγαλλίαμά
μου, λύτρωσαί με ἀπὸ τῶν κυκλωσάντων με. (διάψαλμα 19 ).
13 Βασιλείου Βέλλα, ὅ.π.π.σελ. 146.
14 Ἀσέβεια δε τῆς καρδίας, ὀνομάζει τήν ἁμαρτία, ἐπειδή ἡ καρδία του δέν σσεβάστηκε οὔτε εὐλαβήθη
τούς νόμους τοῦ Θεοῦ «Οὐ μοιχεύσεις, οὐ φονεύσεις ( Ἔξοδ. Κ, 13). (*Εὐθ. Ζιγαβηνοῦ καί ἁγίου Νικοδήμου
Ἁγιορείτου, ὅ.π.π. σελ. 442)
15 Διάψαλμα χαρμόσυνον, λόγω τῆς ἐξομολογήσεως καί συγχωρήσεως ὑπό τοῦ Θεοῦ, ἐν κυμβάλοις
εὐήχοις καί ἐν κυμβάλοις ἀλαλαγμοῦ ἐκτελούμενα, ἐνῶ προηγουμένως τά ἔγχορδα ὄργανα ἡχοῦσαν
λυπητερά. (Κων. Καλλινίκου, σελ. 183)
16 Ἐξ’ ὁμολογῶ, βγάζω ἀπό μέσα μου ὅ, τι ἔχω, μέ τήν θέλησή μου, μέ εἰλικρίνεια καί μέ πνεῦμα συντριβῆς
καί μετανοίας!
17 Βασιλείου Βέλλα, ὅ.π.π. σελ. 146.
18 Ὁ κατακλυσμός τῶν πολλῶν ὑδάτων συμβολίζει τίς θεῖες τιμωρίες πού στέλνονται σέ ἔνοχους
ἀνθρώπους καί λαούς ὡς κύματα ἀδάμαστα, δηλαδή ἀλύγιστα.. (Ἀρχ. π. Ἰωήλ Γιαννακοπούλου οἱ Ψαλμοί, τόμ. 24,
σελ. 153, Ἀθῆναι 1965).
4
Ψαλ. 31,7 Ἐσύ Κύριε εἶσαι ἡ καταφυγή μου καί ἡ παρηγοριά μου στόν καιρό τῶν
θλίψεων, πού μέ στενοχωροῦν. Ἐσύ εἶσαι ἡ ἀγαλλίαση καί ἡ χαρά τῆς ψυχῆς μου.
Γλύτωσέ με από τούς πειρασμούς καί τούς κινδύνους, πού μέ ἔχουν περικυκλώσει.
Ὁ Δαβίδ προτρέπει σέ προσευχή, διά τῆς ὁποίας διατηρεῖται ἡ θεία Χάρης.
Ψαλ. 31,8 Καί ὁ Κύριος ἀπαντᾶ. συνετιῶ σε καὶ συμβιβῶ σε ἐν ὁδῷ ταύτῃ, ᾗ πο-
ρεύσῃ, ἐπιστηριῶ ἐπὶ σὲ τοὺς ὀφθαλμούς μου.
Ψαλ. 31,8 Καί ὁ Κύριος ἀπαντᾶ. Θά σέ φωτίζω καί θά σέ ὁδηγῶ στόν δρόμο πού
πρέπει νά βαδίσεις. Θά στηρίζω μέ εὐμένεια σέ σένα τούς ὀφθαλμούς μου 20 .
Ψαλ. 31,9 μὴ γίνεσθε ὡς ἵππος καὶ ἡμίονος, οἷς οὐκ ἔστι σύνεσις, ἐν κημῷ καὶ
χαλινῷ τὰς σιαγόνας αὐτῶν ἄγξαις τῶν μὴ ἐγγιζόντων πρὸς σέ.
Ψαλ. 31,9 Ὁ Δαβίδ λέγει πρός τούς ἀσεβεῖς. Λοιπόν, ἐσεῖς οἱ ἄνθρωποι μή γίνεσθε
ὅμοιοι μέ τόν ἵππο καί τόν ἡμίονο, στούς ὁποίους δέν ὑπάρχει καθόλου σύνεση.
Ὁ Δαβίδ λέγει πρός τόν Θεό. Ὅπως μέ σιδερένιο φίμωτρο καί χαλινάρι διότι
κάμπτει τον λαιμό τοῦ ζώου, ἔτσι καί ἐσύ, Κύριε, τούς σκληροτράχηλους
ἁμαρτωλούς οἱ ὁποῖ-οι δέν θέλουν νά πλησιάσουν πρός ἐσένα τούς ἀποστρέφεται.
Χρησιμοποιεῖ τό ἄλογο καί τό μουλάρι, γιατί τό μέν ἄλογο εἶναι ἀτίθασο καί
ὑπερήφανο, καί τό μουλάρι εἶναι πεισματάρικο. Ἄρα, κατά μεταφορά, μή γίνεσθε
ἀτίθασοι καί πεισματάρηδες 21 .
Ἤ γιατί συμβολίζουν την ἀγερωχία, (ὑπεροψία), τῆς ἁμαρτίας καί εἶναι πείσμονα
ζῶα 22 .
Ψαλ. 31,10 πολλαὶ αἱ μάστιγες τοῦ ἁμαρτωλοῦ, τὸν δὲ ἐλπίζοντα ἐπὶ Κύριον
ἔλεος κυκλώσει.
Ψαλ. 31,10 Πολλές εἶναι οἱ συμφορές καί οἱ μάστιγες τῶν ἁμαρτωλῶν.·Τόν
ἐλπίζοντα ὅμως στόν Κύριον θά περικυκλώσει καί θά περιφρουρήσει τό θεῖον
ἔλεος.
Ψαλ. 31,11 εὐφράνθητε ἐπὶ Κύριον καὶ ἀγαλλιᾶσθε, δίκαιοι, καὶ καυχᾶσθε,
πάντες οἱ εὐθεῖς τῇ καρδίᾳ.
19 Τό διάψαλμα διακόπτεται ἡ φωνή τοῦ ψάλλοντος και κατανυκτική σιγή ἀκολουθεῖ καί ἔρχεται ἡ
ἀπάντηση τοῦ Θεοῦ: «Συνετιῶ σε καί συμβιβῶσε έν ὁδῶ….(Κων/νου Καλλινίκου, σελ. 184)
20 Θέλω νά σέ διδάξω, νά σοῦ δείξω τον δρόμο τόν ὁποῖο πρέπει νά βαδίσεις, θέλω νά σέ συμβουλεύσω
υἱέ μου. (Βασιλείου Βέλλα, ὅ.π.π.149.)
21 Ἀρχιμ. Π. Ἀθανασίου Μεταλλινοῦ, ἐπιλογές, ὅ.π.π.σελ. 156
22 Κων/νου Καλλινίκου, σελ. 185
5
Ψαλ. 31,11 Σεῖς, λοιπόν, οἱ πιστοί καί δίκαιοι γεμίστε ἀπό χαρά, πλημμυρίστε ἀπό
ἀγαλλίαση ἐν Κυρίω. Τόν Κύριο νά ἔχετε καύχημά σας ὅλοι, ὅσοι ἔχετε εὐθεῖα καί
εἰλικρινῆ τήν καρδιά σας ἀπέναντί Του, τότε θά εὐφραίνεσθε καί θά ἀγαλλιᾶσθε .
Τά κύρια σημεῖα τοῦ ὡραιοτάτου αὐτοῦ Ψαλμοῦ εἶναι: α) Ἡ κατάσταση τοῦ
ἀνθρώπου πού ζεῖ στήν ἁμαρτία, (στίχ. 3 - 4), β) Ἡ ἀπροθυμία τοῦ ἀνθρώπου νά
ἀναγνωρίσει ὅτι εἶναι ἁμαρτωλός. γ) Ὁ ἐσωτερικός ἀγώνας, (ἐναντίον τοῦ παλαιοῦ
ἀνθρώπου πού φέρουμε μέσα μας, εἶναι πνευματικός καί πραγματοποιεῖται μέ τίς
δικές του δυνάμεις. Ὁ δρόμος, ἡ νίκη, ἡ ἐξομολόγηση· ἡ δύναμη αὐτῆς, ἡ φύση αὐ-
τῆς, τό ἀποτέλεσμα τοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνος (ὁδηγοῦν στήν σωτηρία). ε) Ὁ θεῖος
παράγοντας ἀκολουθεῖ τήν ἀνθρώπινη προσπάθεια. στ) Ἀποτέλεσμα· ἡ ἄφεση τῶν
ἁμαρτιῶν, ἡ μακαριότητα. Τό καθῆκον τοῦ κάθε λυτρουμένου, ἀνθρώπου, εἶναι νά
διδάξει τόν δρόμο τῆς λυτρώσεως. Ὁ Ψαλμός ἀναλυόμενος καί ἑρμηνευόμενος
κατά βάθος καί πλάτος εἶναι ὁ κατάλληλότατος νά δοθεῖ στούς πιστούς καί
ἰδιαίτερα μετά τήν ἐξομολόγηση 23 .
23 Βασιλείου Βέλλα, ὅ.π.π. σελ. 152
