Ἔχει γράψει ὁ διαπρεπής γάλλος βυζαντινολόγος Κάρολος Ντήλ " Ὅταν τό Βυζάντιο ἔπεσε, ἡ Ἐκκλησία παρέσχε στόν Ἑλληνισμό ἀκόμη ἐξοχώτερη ἀπό πρίν ὑπηρεσία. Μαζί μέ τήν Ὀρθοδοξία διαφύλαξε καί τήν ἑλληνική ταυτότητα καί τήν ἑλληνική παιδεία», συνεχίζοντας τήν πνευματική καί πολιτιστική παρουσία τοῦ Ἑλληνισμοῦ"
ἡ Ρωμηοσύνη ζεῖ. Μέ τή βοήθεια τοῦ Κυρίου, τίς πρεσβεῖες τῆς Κυρίας Θεοτόκου, θά συνεχίσει νά ὑπάρχει. Θά ζεῖ τήν ἐν Χριστῷ ἐλευθερία. Θά ἀναπνέει τό ἄρωμα τῆς θεοφρούρητης Πόλης. Θά συνεχίσει νά ζεῖ χάρη στίς θυσίες τῶν ἁγίων νεομαρτύρων καί τῶν ὁσίων της. Του π. Παταπίου Καυσοκαλυβίτου
«Η σύγχρονη Ελλάδα οφείλει πολύ περισσότερα στο χριστιανικό Βυζάντιο, παρά στην Αθήνα του Περικλή και του Φειδία», έγραφε στις αρχές του 20ού αιώνα ο Κάρολος Ντιλ.
Ο Γάλλος ευγενής, πριν κλείσει τα πενήντα (γεννημένος στο Στρασβούργο το 1859), έφτασε στη Θεσσαλονίκη την πρώτη δεκαετία του εικοστού αιώνα.
Ήταν ήδη διάσημος και του είχε ανατεθεί μια σπουδαία αποστολή: Η επίβλεψη αναστήλωσης της Αγίας Σοφίας που είχε καεί πριν από δεκαπέντε χρόνια και πλέον.
Από τον 16ο αιώνα ήταν ήδη τζαμί και η διατήρηση της αρχιτεκτονικής δυναμικής, όπως και της οικονομικής ακμής της πόλης, με μετάκληση σπουδαίων επιστημόνων και επιχειρηματιών της Ευρώπης, αποτελούσε ένα από τα μεγάλα όνειρα της εκσυγχρονιστικής οθωμανικής διοίκησης, που την αντιπροσώπευε ο Λέσβιος Χιλμή Πασάς.
Ο Κάρολος Ντηλ είχε ήδη πλήθος περγαμηνών. Διδάκτορας στα τριάντα του, εδραιωμένος ήδη στη Ρώμη και στην Αθήνα, εξελίχτηκε σε καθηγητή του πανεπιστημίου του Νανσύ και έπειτα από βραχεία επιτυχή καριέρα, ήταν στη Θεσσαλονίκη ως καθηγητής της βυζαντινής ιστορίας στη Σορβόνη. Σπούδασε στην σχολή École Normale Supérieure στο Παρίσι και αργότερα δίδαξε Βυζαντινολογία στη Σορβόννη. Ήταν μέλος της Γαλλικής σχολής της Ρώμης (1881–1883) και της Αθήνας.
Τον ακολουθούσε ο στενός του συνεργάτης και επιτυχημένος αρχιτέκτονας Μαρσέλ Λε Τουρνώ, ο οποίος ερευνούσε αρχιτεκτονικές δομές της βυζαντινής Θεσσαλονίκης, αποτυπώνοντας, ερμηνεύοντας, χαρτογραφώντας και φωτογραφίζοντας.
Στη Θεσσαλονίκη, η οδός Καρόλου Ντηλ (μεταξύ της Αριστοτέλους και Αγίας Σοφίας) πήρε το όνομά της από τον Γάλλο ιστορικό και βρίσκεται κοντά στον ναό της Αγίας Σοφίας, τον οποίο ο ίδιος αναστήλωσε κατά τα έτη 1907-1909.
Ο Ντηλ ως ιστορικός
Ο Ντηλ συνέγραψε πολλά βιβλία σχετικά με τη βυζαντινή τέχνη και ιστορία. Το πιο γνωστό είναι το «Βυζάντιο: Ακμή και παρακμή».
Όπως έγραφε ο ίδιος στις αρχές του 20ού αιώνα, «η σύγχρονη Ελλάδα οφείλει πολύ περισσότερα στο χριστιανικό Βυζάντιο παρά στην Αθήνα του Περικλή και του Φειδία».
Σ' αυτόν χρωστάμε την κλασική πλέον «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», έργο-αναφοράς πολύτιμο για την εθνική μας αυτογνωσία.
«Δεν πρέπει να φανταζόμαστε ότι στα χίλια χρόνια που επέζησε, μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο ακολούθησε μια συνεχή πορεία προς την καταστροφή. Τις κρίσεις, στις οποίες παραλίγο να υποκύψει, ακολούθησαν πολλές φορές περίοδοι ασύγκριτης λάμψης», διευκρινίζει ο Ντιλ στις εισαγωγικές σελίδες του βιβλίου.
Κι ευθύς εξαρχής, επισημαίνει τη σωτήρια για την Ευρώπη στρατιωτική αξία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, την άνθιση στους κόλπους της του «πιο εκλεπτυσμένου πολιτισμού του Μεσαίωνα» και την «παντοδύναμη» πνευματική επιρροή της τόσο στη Δύση όσο και στην σλαβική και ασιατική Ανατολή. https://www.enikos.gr/media/531008/karolos-ntil-o-koryfaios-gallos-vyzantinologos