Μια εξαιρετική έρευνα - εργασία από ένα άξιο δημοσιογραφικό λειτουργό που αποτελεί πνευματική παρακαταθήκη στα επέκεινα.
ΤΙ ΚΡΥΒΕΙ Ο ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓ. ΙΩΑΝΝΗ: Τα παλιά μάρμαρα, «μυστικά περάσματα» στο παρελθόν -του Θεόδωρου Αν. Σπανέλη
Το βυζαντινό παρελθόν προσπαθεί να μας μιλήσει για τις παλιές δόξες της πόλης μας και οι θρύλοι θέλουν τον Τίμιο Πρόδρομο πρόμαχο και προστάτη των χριστιανών κατά την οθωμανική περίοδο
Πριν από ένα μήνα περίπου, ήρθε στην δημοσιότητα η είδηση του εντοπισμού των αρχαίων μαρμάρων στην αυλή του Αγ. Ιωάννη, για να μας θυμίσει ότι η Καβάλα έχει και ένα βυζαντινό παρελθόν, για το οποίο γνωρίζουμε ελάχιστα και τα περισσότερα από αυτά ήρθαν στο φως από τυχαία γεγονότα. Βέβαια το μάτι των ειδικών έχει εντοπίσει κατά καιρούς, σκόρπια μαρμάρινα μέλη, σε διάφορα σημεία της πόλης, είτε εντοιχισμένα στην λιθοδομή νεώτερων κτηρίων, είτε σε μνημεία που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα και αποτελούν μέρος της αρχιτεκτονικής παράδοσης της πόλης μας. Σε πολλές περιπτώσεις σήμερα βλέπουμε μάρμαρα εξαιρετικής ποιότητα να στολίζουν οικοδομήματα, χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευση τους. Ολόκληροι κίονες έχουν μεταφερθεί και έχουν αλλάξει «ταυτότητα» με την αλλαγή χρήσης. Δεν είναι σπάνιο γεγονός, για παράδειγμα, οικοδομήματα της οθωμανικής περίοδο να έχουνε ανεγερθεί με μέλη από βυζαντινά μνημεία τα οποία στο πέρασμα του χρόνου κατεδαφίστηκαν, είτε από την ληστρική δράση επιδρομέων, είτε από τη φθορά του χρόνου. Είναι γνωστό ότι η αρχαιότητα αποτέλεσε έναν μέγιστο ερειπιώνα από λαμπρά μαρμάρινα μνημεία, που έγιναν η πρώτη ύλη για τα νέα οικοδομήματα.
Είναι άξιο απορίας και δεν υπάρχει – ακόμη – μια ξεκάθαρη απάντηση στο πως βρέθηκαν τα αρχαία μάρμαρα στην αυλή του σχολείου του Αγ. Γιάννη, κάποια από τα οποία ήταν γνωστά από καιρό, ενώ τα τελευταία ήρθαν στο φως από τις πρόσφατες εργασίες.
Να είναι μάρμαρα που ήρθαν από αλλού; Για παράδειγμα από τον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων ή βρέθηκαν στο σημείο που ανεγέρθη ο σημερινός ναός και ήταν κατάλοιπα προγενέστερου; Η δική μας έρευνα αποδεικνύει ότι τα εν λόγω μαρμάρινα μέλη δεν είναι τα μόνα και υπάρχει και ένα πλήθος άλλων, είτε σε σημεία της τοιχοποιίας του ναού, είτε σε κρυφά σημεία και τα οποία θα πρέπει να μας προβληματίσουν.
Τα μέχρι τώρα μαρμάρινα μέλη που έχουν εντοπιστεί, αφήνουν ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπήρχε στο σημείο ένας σημαντικός βυζαντινός ναός, ίσως και μια βασιλική εφάμιλλη αυτών των Φιλίππων. Μην ξεχνάμε ότι η Νεάπολις και μετά η Χριστούπολις, ήταν η πόλη που δέχθηκε πρώτη επί ευρωπαϊκού εδάφους τον Θείο Λόγο του Χριστιανισμού με την έλευση του Αποστόλου Παύλου, δεν είναι δυνατόν να μην είχε στολιστεί και με ανάλογα οικοδομήματα. Η παρουσία του αγιάσματος δίπλα στην αρχαία Εγνατία οδό, αποτελεί ενισχυτικό παράγοντα.
Τα ιστορικά στοιχεία και οι τοπικοί θρύλοι
Ας πάρουμε όμως με τη σειρά τα γεγονότα, τουλάχιστον, αυτά για τα οποία υπάρχουν ντοκουμέντα. Για αρχή θα γυρίσουμε στην οθωμανική περίοδο, την περίοδο του Τανζιμάν. Ο όρος Τανζιμάτ – δηλαδή αναδιοργάνωση – περιγράφει μια σειρά από μεταρρυθμίσεις με στόχο την αναδιοργάνωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, σε επίπεδο διοίκησης, οικονομίας και σχέσεών της με τους υπηκόους της. Τοποθετείται χρονικά στο διάστημα 1839-1876 και ήταν η ευκαιρία για να ικανοποιηθούν αιτήματα των μειονοτήτων της αυτοκρατορίας. Αυτή η φιλελευθεροποίηση του καθεστώτος επέτρεψε την επισκευή χριστιανικών ναών ή την ανέγερση νέων, με μια προϋπόθεση, αρκεί στο σημείο που θα γινόταν η ανέγερση του νέου ναού, να προϋπήρχε τόπος της ίδιας λατρείας.
Στο θέμα αναφέρεται με χρήση πηγών και συγκεκριμένων στοιχείων ο ιστορικός Κυριάκος Λυκουρίνος, τόσο σε βιβλία που έχει συγγράψει αλλά και στα διαδικτυακά του άρθρα (Περισσότερα εδω). Εξ αυτών προκύπτει ότι εκεί που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία του Αγ. Γιάννη, υπήρχε ένας μικρός χώρος λατρείας αφιερωμένος στην Ζωοδόχο Πηγή εξαιτίας του αγιάσματος που υπάρχει μέχρι και αναβλύζει μέχρι και σήμερα, οπότε η ελληνοορθόδοξη κοινότητα της Καβάλας, το 1864, στο αίτημα να δοθούν οικόπεδα για κατοικίες εκτός των τειχών της παλιάς πόλης, διατύπωσε προς την Υψηλή Πύλη και το αίτημα της ανέγερσης ναού, ουσιαστικά την ανακατασκευή του παλαιότερου της Ζωοδόχου Πηγής. Ωστόσο με τα συγκεκριμένα δεδομένα ο μικρός ναός δεν θα μπορούσε να καλύψει τις ανάγκες λατρείας του χριστιανικού πληθυσμού, οπότε χρειάζονταν έναν μεγαλύτερο.
Εκεί, εισέρχεται στην ιστορία μας, η τοπική παράδοση, μέσα από τους θρύλους, την καταγραφή των οποίων εντόπισε ο κ. Λυκουρίνος σε άρθρα του εκδότη της εφημερίδας ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ. Οι μαρτυρίες και οι θρύλοι για την εκκλησία του Αγίου Ιωάννου προέρχονται από σειρά δημοσιευμάτων του Ι. Πριμικίδη, «Η Καβάλα άλλοτε», εφ. Ταχυδρόμος Καβάλας (1-10-1949 έως 31-1-1950).
Σύμφωνα με τους τοπικούς θρύλους, ο Τίμιος Πρόδρομος, «μπήκε μπροστά» για την ανέγερση της νέας εκκλησίας, για να καμφθούν οι αντιδράσεις των Τούρκων. Συγκεκριμένα στο κείμενο του με τίτλο «Ιστορίες και θρύλοι για την εκκλησία του Αϊ-Γιάννη στην Καβάλα του 1866» ο κ. Λυκουρίνος σημειώνει ότι αν και η άδεια που δόθηκε ήταν για ανέγερση ενός μικρού ναού τα σχέδια στην πορεία άλλαξαν: «Πώς όμως ανέχτηκαν οι Τούρκοι την προκλητική καταστρατήγηση της άδειας;» Ο θρύλος δεν αφήνει κενά: Όταν άρχισαν οι προετοιμασίες, εμφανίστηκε – λέει – ο Άγιος σε αρκετούς συμπολίτες και τους είπε ότι η εκκλησία πρέπει να γίνει στο όνομά του. Αυτός βάφτισε το Χριστό και αγίασε τα νερά, άρα το αγίασμα πρέπει να τιμάται στη μνήμη του! Και ήταν, τάχα, φοβερός ο Άγιος και δε σήκωνε κουβέντα! Σούφρωνε τα φρύδια και έλεγε με νόημα ότι πρέπει να το σκεφτεί πολύ σοβαρά η πόλη, αν αρνιόταν τη χάρη που της ζητούσε.
Μέσα σε λίγες μέρες όλος ο κόσμος στην Καβάλα συζητούσε για την αξίωση του Αϊ-Γιάννη. Και Τούρκοι ακόμη έφτασαν να λένε ότι μια και το θέλει ο Άγιος, δε θα πείραζε να χτιστεί η εκκλησία στο όνομά του, μη θυμώσει και στείλει κανένα κακό στον τόπο!
Έτσι, σε κρίσιμες για τον ελληνισμό της Καβάλας στιγμές, ο Άγιος «εμφανιζόταν» στην πόλη, απ’ τη μια για να αναχαιτίσει τον τουρκικό φανατισμό και να ορθώσει εμπόδια σ’ αυτούς που επιβουλεύονταν το χριστιανικό στοιχείο και τα έργα του και από την άλλη για να ενισχύσει το φρόνημα των καταπτοημένων χριστιανών και να τους παρακινήσει να στηρίξουν με όλες τις δυνάμεις το έργο που τιμά το όνομά και τη μνήμη του!»
Πως όμως έγινε η σύνδεση της ανοικοδόμησης του ναού με τον Τίμιο Πρόδρομο; Για το θέμα αυτό ο κ. Λυκουρίνος δίνει στο ίδιο κείμενο μια ενδιαφέρουσα πτυχή του όλου εγχειρήματος, αναφέρει ότι «Η Επιτροπή στράφηκε και προς την Κοινότητα του Αγίου Όρους για να ζητήσει την υλική συνδρομή της: «Αναφέρομεν διά της παρούσης μας ότι αποφασίσαμεν οι υποφαινόμενοι κάτοικοι της Μακεδονικής Νεαπόλεως (Καβάλλας) να ανεγείρωμεν εκ θεμελίων την προ αιώνων κατακρημνισμένην εκκλησίαν του Τιμίου Προδόμου εκτός του φρουρίου, δυνάμει υψηλής Βασιλικής Διαταγής και αδείας των Διοικητών […]»!
Αυτό σημαίνει ότι δίπλα στο άγιασμα μπορεί να υπήρχαν τα ερείπια από μια μικρή εκκλησία, αλλά η τοπική κοινότητα γνώριζε την ύπαρξη «προ αιώνων κατακρημνισμένην εκκλησίαν του Τιμίου Προδόμου εκτός του φρουρίου»!!!
Είναι όμως αληθινή αυτή η πληροφορία ή απλά ήταν ένα τέχνασμα της ελληνορθόδοξης κοινότητας για να βρει πόρους και να χτίσει ένα μεγαλύτερο ναό; Ενδεχομένως σε αρχεία που δεν έχουμε πρόσβαση να υπάρχουν περισσότερα στοιχεία για το θέμα, ωστόσο δεν θα σταματήσουμε την έρευνα, θα εξετάσουμε στοιχεία που τα περισσότερα είναι σε δημόσια θέα και συνηγορούν υπέρ της ύπαρξης ενός μεγάλου βυζαντινού ναού.
Εδώ έρχεται η έρευνα του «Χ» όπου εντοπίσαμε και άλλα αρχαία μάρμαρα, πέρα από αυτά που βρίσκονται στην αυλή του σχολείου, εντοιχισμένα στην εκκλησία του Αγ. Ιωάννη. Τα μυστικά της εκκλησίας βρίσκονται στην τοιχοποιία και στην αυλή της:
Α. Κιονίσκος τέμπλου. Διακρίνουμε στην νοτιοδυτική γωνία του ναού, εντοιχισμένο μαρμάρινο μέλος το οποίο συνέδεε τα μαρμάρινα θωράκια στο τέμπλο της Βασιλικής, η οποία όπως προαναφέραμε ήταν αφιερωμένη στον Τίμιο Πρόδρομο. Στην ίδια φωτογραφία διακρίνονται και μαρμάρινοι πεσοί, προφανώς από παλαιότερο οικοδόμημα.
